“Цогт тайж” киног үзээгүй хүн ховор доо. Соц үед өссөн хүүхдүүд бид тэр киногоор л Цогт тайжийг аугаа их баатар, эсрэг талын дүр болох Гүүш хааныг Монголоос урвасан этгээд гэж ойлгодог байлаа. Харин Хөхнуурын монголчуудын хувьд Гүүш хааны алдар Чингис богдтой, Халхын Цогтын нэр буг чөтгөртэй адил үзэгдэнэ. Гэхдээ энэ түүхт хүнийг бид дөвийлгөж байсаны адилаар Дээд Монгол болон Түвдэд байдгаар нь гутаан муучилсаар иржээ. Хошуудын баатарлаг туульсад бүр шашны дайсан, шимнусын хаан Цогт хэмээн гарах бөгөөд “Хөхнуурын домог” номд “цоохор Цогт хятадын даосыг шүтэгч” гэж хүртэл бичсэн харагдана. Уг нь бол яах аргагүй улааны шашинтан, буддизмын энэ урсгалыг мандуулахын төлөөнөө амь амьдралаа зориулсан хүн л дээ. Цоохор гэдэг нь доромж ба өргөмж хэд хэдэн утгатай. Хөхнуурын монголчууд Цогт хаан цоохор морь унадаг байснаас ийм нэр үүдсэн гэлцэх юм. Бямбын Ринчен абугай кино тууждаа Цогтыг алаг морь унадаг гэж бичсэн нь дам холбоотой байж магадгүй. Алаг, цоохор хоёр бол адууны зүсний хувьд ч, хэлцийнхээ хувьд ч шүтэлцээтэй байхуйц үгс. Бас тэр үед нүүдэлчид цэцэг өвчнөөр өвдөх нь түгээмэл асан тул ийм өвчний ул мөр болох нүүрний цоохор ч байж мэднэ. Зарим судлаачид “цөхүр” хэмээх алдар цолны сунжирсан дуудлага гэж үздэг. Баатарлаг, бас эрдэмтэй хүн байсан тул ийм цол хүртсэн байх ч магадлалтай.

            I.

                Модод гөлөглөчихжээ. Цоо шинэхэн, гэрэлтсэн ногоон өнгөтэй нахианууд хачин уярам сэтгэгдэл төрүүлэхэд, яагаад ч юм бэ, гэнэтхэн эмээ минь бодогдов. Хорвоогоос буцчихсан эмээ, энэ нахиануудын хооронд ямар нэгэн, үл үзэгдэх холбоос байж л таарлаа. Тэгээгүй бол юунд ингэж, гэв гэнэтхэн бодогдох билээ?

                Сэргэсэн моддын анхилуун үнэртэй гудамжаар гэр рүүгээ алхаж явахад, мөдхөн дэвтэрт минь бичигдэх “ХАА НЭГТЭЭ БУЙ ЭМЭЭДЭЭ” гэсэн үгс нүдэнд харагдсаар. Ирээдүйг аль эрт бүтээчихжээ.