-Говь нутаг дахь элсний нүүдэл, цөлжилтийн эсрэг сэтгэлийн тэмцэл болгон бичив-

           

Цас ороход бид хүүхэд насандаа эргээд оччих шиг болдог…

                                                                                                Мишима Юкио

 

 

            Эхлэл.

 

                Намайг төрөөгүй байхад энэ явдал болсон юм. Нэгэнт өөрийн нүдээр үзээгүй болохоор, байгалийн гамшиг гэх үү, хосгүй гайхамшигт үзэгдэл гэх үү, би нэрлэж мэдэхгүй.

                Чухам хэдэн онд уг явдал болсныг ч одоо санах хүн үлдсэнгүй. Тэгээд би хууччуулын ярианаас олж сонссон “Мичин жилийн зуд” гэдэг нь л байх хэмээн томьёолсон удаатай. Асар их цас унасан тэр өвөл үнэндээ мичин жил байсан үгүйг, мэдээж, би мэдэхгүй л дээ. Гэвч чухамхүү мичин жилд л юу юунаас илүү их цас ордог юм гэнэ билээ.

                Энэ зохиолыг би дараа нь “Цасан тахлын домог” гэж нэрлэж байв. Мөн л хууччуулын үгэнд гардаг мөсөн тахал төсөөлөгдөөд байснаас тэр. Эцэст нь цаг хугацаа, бодот гамшгийн загвараас арайхийн ангижрах шиг болоод, сэтгэл хөнгөрч үүнээ хэвлүүлэхээр шийдсэн минь энэ. Гэхдээ одоо таны уншиж байгаа энэ нэр ч сүүлчийн нэр нь биш л болов уу.

                Их цас хайлсан хойно би төржээ. Багадаа би голын усанд чулуу дэгдүүлж тоглодог сон. Арай том болсон хойноо горхины захаар жижигхэн үйсэн завь уралдуулан гүйдэг байлаа. Одоо энд ямар ч горхи байхгүй. Багадаа үзсэн тэр их гол бол мөнөөх их цасны ус л урсч байсан нь юм билээ.

 

                Цас ороод л байж, ороод л байж, ороод л байж. Намар эхэлж орсон цас хоромхон зуур ч зогсолгүй орсоор хавар хүргээд, нэлийсэн их үер болж сая дууссан юм гэдэг.

                Анхандаа ч хүмүүс цасыг цэвэрлэж зам гаргадаг байж. Овоолсон цасан уулын цаанаас нар мандаж, цасан уулын цаагуур шингэдэг болохын хэрд манай суурингийнхан их цасыг доогуур нь хөндийлөн хонгил ухжээ. Сүүлдээ тэнгэрийг ч олж үзэхээ больж. Цасан хонгилоор эрчүүл тамхи баагиулан холхицгооно. Эхнэр, хүүхнүүд чарган дээр юуг ч юм бэ даруулж баглаад догол хонгилуудаар чирч гүйлдэнэ. Суурингийн гол гудамж байсан газар хамгийн урт, хамгийн цэлгэр хонгил байх агаад айл айлыг чиглэсэн агуйн үүдийг “догол хонгил” гэж нэрлэх аж.

                Цасан доор өвөлжих, хаа очиж, дулаахан гэдэг. Хааяа нэг тохиох нартай өдөр адраас сүүн гэгээ их цасыг нэвтэлж ядан тусах бөгөөд бүрхэг өдрүүдэд бол шөнөөс ч илүү харанхуй.

                Зогсолтгүй унах их цасан доор ор сураггүй болсон бяцхан сууринг хайгаад хайгаад олоогүй тул, хавар болтол улс орон даяар эмгэнэл зарлаж байжээ. Харин манайхан цасан доорхи амьдралдаа бүр дасч, сүүлдээ “Хавар зун гэж том аюул бий дээ” гэж ярилцдаг болов. Шар усны нүсэр үерээс айсандаа тэр.

                Суурин хэдийгээр улс орноос таслагдсан ч, амьдрал өрнөсөөр л байв. Хүмүүс их цасыг хөндийлөөд аргаа олж чадна. Харин энэ их цас хайлахын цагт бүгд живж үхнэ гэдгээ сайн ухамсарлаж байсан тул, амьдрал нь улам ч яаруу, түргэн өрнөж байжээ.

                Нас биед хүрэхэд нь хуримлуулахаар сүй тавиад байсан хүү, охин хоёрыг амьд мэнд дээр нь гэрлүүлж авав. Хөвгүүн тэр үед арван зургаатай, охин арван дөрвөн нас ч хүрээгүй байсан гэдэг. Айл бүхний авдраас бага сага сархад гарч, бамбар барьсан хүмүүс шөнөжин дуулалдан гол хонгилоор зугаалж, тэрүүхэндээ нижгэр наргижээ. Энэ үед хунгарласан цасан дээр буугаад байсан нисдэг тэрэгтэй эрлийн багийнхны нэг нь цасан дороос олон согтуу хүн дуулалдах шиг чимээ сонссоноо нөхдөдөө хэлбэл, цаадуул нь:

                -Үгүй ер өө, цасанд дарагдчихаад бас дуулж байдаг. Мөртөө цөмөөрөө согтуу шүү!

                -Чи ч айхтар сонор эр юм аа.

                -Оногдол спиртээ хэтрүүлчихэж гэцгээн шоолоод нам болгосон гэнэ билээ.

 

                Цасан доорхи суурингийн тухай хүний ой тойнд ортол зураглан бичих аргагүй. Хүн ямагт өөдөө тэмүүлдэг ч амьтан юм уу, манайхан гол хонгилын хаа нэгтээгүүр дээш гарах өрх малтсан аж. Дагтаршсан цасан гишгүүр даган өгссөөр явж цэнхэр тэнгэр үзэх гэж л дээ. Уг шатыг барих гэж чилийсэн урт гурван сараа барсан тул, суурингийнхан гишгүүр бүхнийг нэг бүрчлэн ялгаж таньдаг, гишгүүрийн тоо хоёр зуун дал байсан гэдэг юм.

                Цасыг цооллоо гээд ертөнцтэй холбогдчихгүй гэдгийг анхнаасаа бүгд мэдэж байв. Хавь орчин хэдэн зуун бээр ийм л цас байгаа, ерөөсөө орчлон дэлхий тэр аяараа цасанд дарагдчихсан ч юм бил үү. Тэд эндээс гарах биелшгүй найдвартаа хөтлөгдөн энэ өндөр шатыг барьж, өрх малтсангүй. Хүнд ямагт л нэг юм үгүйлэгдэж байдаг. Ганц бие эр хүнд эхнэр үгүйлэгдэнэ. Эхнэртэй хүн аятайхан бүсгүйтэй сэм уулзахыг бодно. Харин суурингийнханд тэнгэр үгүйлэгдээд байсан хэрэг.

                Өрх малтаж дуусах үед цас амсхийх мэт түр зогсчихсон, гадаа шөнө болж байжээ. Хүйтэн хар тэнгэрт жижигхэн одод анивчин, өөдөөс хачин тачигнасан жавар үлээжээ. Тэр жавар үнэхээр тас нясхийн дуугарч байсан гэдэг.

                Гадагш шагайвал, цасан цөл дээрх харанхуй ертөнц жигтэйхэн эл хуль, энэрэлгүй, харгис хоосноор угтахад суурингийн эрчүүл “Дэмий ч өрх малтав уу даа” гэлцжээ. Эрчүүл уруу дорой царайтай, ядарсан баргар буцаж ирцгээсэн ч, тэднийг дагаад цоо шинэ анхилуун салхины үнэр сэвэлзэн орж иржээ.

 

                Өрхийг салхины доор байхаар тооцоолж суурингаас зүүнтээ малтсан бөгөөд залуу хосын гэр суурингийн хамгийн зүүн захад тул, гадаах салхины чимээ тэднийд үе үе дуулдана. Охин, хөвгүүн хоёр өөд өөдөөсөө ширтэлцэн суугаад тэнгэрийн салхи хэрхэн ширүүсч хүүгэхийг, бас хэрхэн намжиж чимээ алдрахыг чагнана. Ингэж суух нь л тэдэнд хамгаас сайхан байх бөгөөд өдөржин салхи чагнан суухыг хэн хэн нь хүсэх авч, санаснаар ер болохгүй.

                Өдөр бүр эрчүүл зарим нэгээрээ жаалхүүг дагуулан өрх рүү мацна. Тэнд бэхэлсэн, өнгө өнгийн даавуу зүйж оёсон том тугаа эргэж, бас тэнгэр харуулдах гэж тэр. Хоёр зуун далан гишгүүр өөд хальтчин өгссөөр өвлийн онигор цагаан нар цухалзах өчүүхэн зайцаар шагайх зуураа эрчүүл:

                -За, дүү хүү авгай авах сайхан байна уу? гэнэ.

                Зарим нь бүр:

                -Урьд шөнийг яаж өнгөрөөв дөө? гэх нь ч энүүхэнд.

                Тэд балчир хос амьдралын амтыг авч байна уу, үгүй юу гэдэгт юунаас ч илүү санаа зовцгооно. Харин үүнийг нь жаалхүү ойлгохгүй, өрх рүү явах бүртээ тэдний ярианаас халширдаг аж.

                -Чиний насан дээр өөрийн гэсэн эхнэртэй, бүр ийм хөөрхөн охинтой гэрлэчихсэн байна гэдэг ховорхон завшаан шүү.

                -Хөөе, ингэхэд наад нусгай чинь эхнэрийнхээ хэргийг гаргаж байна уу?

                -Уг нь цаадхийнх нь хөх ургачихсан бололтой төвийгөөд л байна лээ. Энэ л...

                Жаалхүү заримдаа уурлаж, заримдаа бүр уйлчихаад буцна. “Яалаа гэж намайг ингэж гоочлоод байгаа юм бэ?”. Гэртээ орохын өмнөхөн тэр нүүрээ цасаар жигнэж аваад, юу ч болоогүй мэт инээмсэглэсээр үүдээ татна.

                Тэднийд өдөржин цай ууж тухалсан эгч нар данхаа барьж зөрөн гарцгаах бөгөөд тэдний харц ч эрчүүлийнхтэй яг ижилхэн гялалзаж байдаг ажээ.

                Охин, хөвгүүн хоёр томчуул тэдэнтэй юу ярьдгийг хэн хэнээсээ нууна. Тиймээс залуухан эзэгтэй ч гэртээ үлдээд, өдөржин авгай хүүхнүүдийн амны зугааг гаргадаг тухайд жаалхүү ер сэжиг авсангүй.

                Үдэш нь орондоо орох бүртээ өдрийн элдэв яриаг бодон хэн хэн нь чичирч салганацгаах боловч “Ээ-тий-тий. Даарч байна” гэлцэн бие биеэ чанга тэврээд л нам жим хэвтэцгээдэг байлаа. Тэр үед гэрийнх нь хаяагаар цас нужигнан дуугарч, сайхь хоёрыг сэм тандаж байгааг хэн хэн нь л мэддэг, тэр ч байтугай яг одоо хэрхэн үнсэлцэхийг нь ч суурингийнхан харцгааж байгааг жаалхүү мэдрэх аж. Үнсэлцэх ч яахав, тэднийг харахаас нэгэнт зовохоо больжээ. Харин охины сэргэр хөх, тачирхан үс ургасан эрхтнийг эрээ цээргүй яриатай харчуул харчих вий гэж үнэн голоосоо айх тул тэр эхнэрийнхээ хувцсыг ч тайлдаггүй, тэдгээрийг гагцхүү хучлага дороо тэмтрэн энхрийлдэг авай.

                Нэгэн шөнө жаалхүүг сэртэл, эхнэр нь түүний эрхтнийг барьчихсан илбэж байх нь тэр. Бүдэгхэн галын гэрэлд охины нүд эгээ л нөгөө зөрөн гарцгаадаг авгай хүүхнүүдийнх шиг жигтэй сонин харцтай үзэгдэв.

                Түүнээс хойш тэд далдаас ажих сониуч нүдийг үл тоон шөнө бүхэн нүцгэлж унтдаг, үнэндээ бараг шөнөжин унталгүй ноололддог болов. Гэвч юу ч болсонгүй. Өглөө нь бие бие рүүгээ эгцлэн харахаас ч зовцгооно.

                Хөвгүүн өрх рүү явахдаа улам баргар, улам гутруу царайтай байх болов.

                Түүний эзгүйд охиныг хүүхнүүд барьж аваад хөхийг нь, умдгийг нь тэмтэрч үзсэнд охин тэсгэлгүй байдгаараа уйлчихжээ. Харин нөхөртөө мөн л юу ч хэлсэнгүй. Шөнө нь умдгийг нь тэмтчиж үзсэн дөчөөд насны эмэгтэйн царайг маргааш яаж харна даа гэхээс учиргүй халширч, нөхрөө унтсан хойно хөнжлөөс сугаран босч чармай нүцгэн суугаад:

                -Бурхан минь! Та түүнийг үхүүлээд өгөөч! хэмээн мөнөөх тачирхан хэдэн үсээ имрэн гуйжээ.

 

                Охины залбирал ёсоор болж, төдөлгүй нөгөө эмэгтэй нас барчихав. Цасан доорхи суурин хүн оршууллаа.

                Оршуулган дээр хамгийн их халаглаж гашуудсан хүн охин байжээ. Тэр гэмшсэндээ цурхиран уйлсаар, хөөрхөн алаг нүдээ бөлцийлгөж орхив.

                Талийгаач эмэгтэйн нөхөр, өндөр дохигор хар хүн охины зүг гайхан харна. “Чааваас, энэ муу хоёр ёстой нялхаараа байна даа. Одоо болтол тэр охин юм үзээгүй” гэж талийгаач нь уржигдархан шивнэж байж билээ. Гэтэл одоо байхгүй. Хаана ч, хараал идсэн энэ их цасан дээр ч, цасан хонгилд ч ахиж тэр эхнэрийнхээ яриаг сонсохгүй.

                Тэр өнөөдөр дөчин ес хүрч байна. Яг төрсөн өдрөө, амьдралдаа хамгийн олон удаа эр эмийн ажил хийсэн тэр л эмэгтэйгээ хөлдүү цасанд булж байна.

                Энгэр зөрүүлж дууссаныхаа дараа тэд удтал чанга тэврэлдэн хэвтдэг сэн. Хэрэв тэр үед баруун дал нь загатнах юм бол эхнэрийнхээ баруун далыг, нурууных нь голоор загатнах юм бол тэр эхнэрийнхээ нурууны голыг дагуулан аяархан мааждаг сан. Эхнэр нь түүнийг яг дуурайгаасай гэсэндээ тэр. Харин эхнэр нь заримдаа загатнасан газрыг олон маажиж, заримдаа бүр тэс өөр газар ирвэгнүүлээд загатнааг нь улам ч ихэсгэчихдэг байж билээ.

                Харин энэ тухай тэр эхнэртээ ерөөсөө хэлж байсангүй. Ер нь ч тэд хоорондоо тун цөөн үг сольдог байжээ.

                Ганц охин нь хотод байдаг. Охиноо бага байхад, тэд хоёр талаас нь үг хэлж, түүгээрээ л дамжуулан ярилцдаг сан.

                -Миний охин, аавдаа хайртай юу?

                -Хайлтай.

                -Ээж нь ч гэсэн.

                Энэ үгсийг сонсохдоо тэр хичнээн жаргалтай байдаг байлаа даа! Охин нь жалгын бяцхан сууринд амьдрахад алдас гэмээр сайхан бүсгүй болжээ. Гэрэл зургийг нь харах бүртээ тэр “Хачин юм даа, хэнийхээ удмыг дуурайх нь энэ вэ?” гэж гайхдаг. Тэднийхэн бүгд л өөр шиг нь бөгтөр, хар хүмүүс байсан. Эхнэр нь ч залуудаа царайлаг сайхан явсангүй. Гэтэл охин нь... Ганц охин нь хормойгоо өшигчсөн нурмагар юм байсан бол аштай юу даа. Өдийд тэр ингэж ганцаардахгүй байлаа.

                Ийн бодож зогсохдоо тэр суурингийнхны хувьд хамгийн гол зүйл болчихоод байгаа цасны тухай таг мартчихжээ. Суурингийнхан их цас хайлахад цөм үерт үйгдэж үхнэ, харин хотод суугаа охин нь амьд мэнд үлдэнэ гэдгийг тэр үнэхээр мартчихсан байв.

 

                Эмэгтэйг оршуулсны маргааш бэлэвсэн эр жаалхүүг дагуулан өрх тийш явж, харин ганцаараа үлдсэн охин дээр авгай хүүхнүүдээс хэн ч орж ирсэнгүй.

                Цас шуураад, өрхний амсрыг битүүлчихжээ. Тэд хүрзээр тэрүүхэн хэсгийг ярж, бяцхан нүхээр бэлэвсэн эр толгойгоо цухуйлгаж гадагш харав.

                -Цав цагаан, цэв цэнхэр. Нүд гялбаад хэрэг алга гэсээр тэр бууж ирлээ. Нулимс нь хамрын угалз хавьд бөнжийн хөлджээ.

                -Жаалхүү, чи гадагш харахгүй юм уу? Үгүй, жаалхүү гэсээр байгаад аманд хэвшчихэж. Чи ч одоо том эр шүү дээ. Амьдрал даанч сайхан шүү. Яг л гадаах тэнгэр, дэлхий хоёр шиг. Хүн даанч сайхан юмыг удаан харах заяагүй амьтан... Алив, чи нэг шагайчихаад буугаад ир. Би чамд нэг юм хэлье.

                Хөвгүүн дээш авирч, өрхөөр толгойгоо цухуйлгав. Үнэхээр л цав цагаан дэлхий, цэв цэнхэр тэнгэр хоёроос өөр юу ч алга. Нүд нь гялбаад нар хаана байгааг ч баримжаалж чадсангүй.

                Буугаад ирэхэд нь, бэлэвсэн эр юу ч хэлсэнгүй босчээ. Тэд буцах замдаа ч юм ярилцсангүй. Залуу нь “Та нэг юм хэлье гэснээ мартчихав уу?” гэж асуух гэснээ больчихов. “Үгүй, би юугаа ч хэлэх вэ дээ. Дүү минь, гурван сар хүрэхгүй хугацааны дараа бид цөм үхнэ гэдгийг мэдэж байна уу? гэлтэй нь биш” гэж ахмад нь бодож явлаа.

                Жаалхүү гэртээ ороход, эхнэр нь уйлж суужээ.

                -Яасан бэ?

                -Яагаа ч үгүй.

                “Надаас л болж байна” гэж хөвгүүн бодов. Чихэнд нь “Чи одоо том эр шүү дээ” гэсэн өдрийн үг урьд өмнө нь өрхний амсар дээр сонссон эрчүүлийн бусад үгстэй холилдож өнгө эрээлжлэн цуурайтна.

                Маргааш нь тэр эхнэртээ өрх рүү явлаа гэж хэлээд гарч, гол хонгил руу оруут зүүн тийш бус, баруун зүг эргэн суурингийн нөгөө захад байх Цэ хүүхнийд очжээ. Хөвгүүн нэг амьсгаагаар бүх юмаа ярьж орхиод санаа амрав.

                Цэ босч үүдээ түгжээд, галын ойролцоохь орны бүтээлгийг хуулангаа,

                -Иш, нялх амьтан, нааш ир! гэлээ.

                Тэр явдал гурав дахиа болж байхад ч, Цэ:

                -Нялх амьтан... хэмээн өхөөрдөх, тачаадахын завсар шивнэх аж.

                -Одоо чадна биз?

                -Чадна аа.

                -За, тэгвэл онгон хөөрхөн эхнэр рүүгээ дэгд дээ гээд Цэ инээмсэглэв.

                Жаалхүү сүүмгэр саарал гол хонгилоор инээмсэглэн гуйвлан алхаж явтал, гэнэт догол хонгилуудын нэгэнд гэрэл гарч эхнэр нь үзэгдэв. Бэлэвсэн эр бамбар барин харанхуй хонгилоор явах бөгөөд алчуураар толгойгоо ороосон эхнэр нь түүнийг дагаж явна.

                Жаалхүүг харанхуй буланд нуугдтал, тэд дэргэд нь зэрэгцээ ирээд:

                -За, одоо чи ингээд явчих гэх бэлэвсэн эрийн дуу гарав.

                -Би маргааш ирэх үү? гэж эхнэр нь асуухад, бэлэвсэн эр:

                -Хэрэггүй. Ахиж битгий ирээрэй. Чи түүний эхнэр гэдгээ мартаж болохгүй гэх дуулдав.

 

                Орой нь жаалхүү харьсангүй. Суурингийн нүх сүв бүрийг нэгжээд ч олдсонгүй. Маргааш нь эрчүүл өрх рүү явцгааж, бүр гадаа, өрхний амсраас долоо найман алхмын зайд цасанд шигдээд хөлдчихсөн цогцсыг нь авчирчээ.

                Цасан доорхи суурин хоёр дахь хүнээ оршууллаа.

 

                Охин тэр гайтай өдөр бэлэвсэн эрийнд оруутаа үг сүггүй уйлж:

                -Би таны эхнэрийг үхүүлчихсэн юм гэж л дээ.

                Тэгээд нөхрийг нь өрх рүү явсан хойгуур авгай хүүхнүүд гэрт нь цуглаад нөхөртэйгөө эр эмийн ажил хийж байгаа эсэхийг нь шалгааж зовоодог тухай, хамгийн их зовоосон хүн түүний талийгаач эхнэр байсан тухай, тэр нэг удаа хормойг нь хүчээр сөхөж ичимдэг эрхтнийг нь илж үзсэн тухай уйлан ярив. Өмнө нь нэг ч үг сольж үзээгүй, танихгүй шахам эрэгтэй хүнд тэр эрхтнийхээ нэрийг хэлэхэд хоёр хөлнийх нь хооронд халуу оргих шиг болжээ.

                -Би их ичсэн. Тэгээд Бурханд хандаж түүнийг үхүүлээд өгөөч гэж залбирсан юм. Залбирсан ёсоор таны эхнэр үхчихлээ. Миний л буруу. Хэрэв би Бурханаас тэгж гуйгаагүй бол, өнөөдөр таны эхнэр амьд байх байсан гээд ахиад л эхэр татлаа.

                -Чи үнэхээр эхнэрийг минь үхээсэй гэж залбирсан юм уу?

                -Би ийм юм болно гэж ер бодоогүй. Түүнийг үхээсэй гэж ер хүсээгүй. Гэхдээ үнэхээр тэгээд залбирчихсан юм.

                Бэлэвсэн эр эгээ л залбирах гэж буй мэт өмнө нь сөхрөн суусан охины дэргэд зэрэгцэж суугаад, нулимсыг нь эв хавгүй арчиж,

                -Чамаас болоогүй ээ, охин минь. Миний эхнэр олон жил шаналгасан архаг өвчтэй байсан юм. Өвөл бүр бид хот орж эмчилгээ хийлгэдэг байлаа. Тэр эмчилгээ тасалдах л юм бол, амь насанд нь аюултай гэж эмч хэлсэн. Гэвч энэ жил тасрахаас ч өөр арга байсангүй. Харин талийгаач маань сэтгэл санаагаар их өөдрөг байсан шүү. Тэр та хоёрыг үнэн голоосоо хайрладаг байсан. Хорвоо дээр хиргүй ариун зүйл байгааг олж харах шиг жаргал байдаггүй бололтой. Даанч бид бие биенийхээ сэтгэлийг тэр бүр олж харахгүй юм даа гэв.

                Ийн ярьж суухад “Тэртэй тэргүй л бид мөдхөн, цас хайлахаар цөмөөрөө үхнэ” гэсэн үг сэтгэлд нь тодрон гарч ирээд байжээ.

                Охины сэтгэл цэлмэж тайтгараад, тэднийхээс гарлаа. Бэлэвсэн эр бамбар барин гэрийнхээ үүднээс гол хонгил хүртэлх замыг гэрэлтүүлж өгөхөд, охины бүх амьдрал өмнө нь яг тийн гийгүүлэгдчих шиг санагдсан сан.

                Гэтэл одоо...

                Түүний залуу халуун бие цогцос хэний ч эхнэр болоогүй атлаа бэлэвсэрчихлээ.

 

                Суурингийнхан цөм л дүлий дүмбэ, дуугаа хурааж явах болов. Амтайчуул нь тэсч чадалгүй, “Энүүхэн хооронд хагацал үзчих гэж дээ” гэж хөөрхий охиныг өрөвдөн халаглана. Охиныг өрөвдсөнөөс гадна, “энүүхэн хооронд” хэмээх үг мөнөөх гарцаагүй нүүрлэх аймшигт үерийн тухай түгшүүрийг дагуулсан байх тул, хүн бүрийн царай бүүдийнэ.

                Талийгаач хөвгүүнийхтэй хоёр эцгийнх нь айл зэргэлдээ. Гэвч охин ханхай гэрээ сахиж суухыг илүүд үзсэн тул, хэн хэн нь зөнд нь байлгана. Түлээ хүрэлцээтэй бий. Өөр яах билээ, хаврыг л хүлээцгээж суугаа улс чинь. Аймшигт хаврыг л!

                Охин нэг шөнө Бурханд хандсан аймшигт залбирлынхаа тухай бодож, өөрөө ч мэдэлгүй нүцгэнээрээ галын зүг хандан суулаа.

                Тэгээд эр нөхөртөө ч эзэгнүүлээгүй тэр эрхтнийхээ тачирхан үсийг имэртэл, тэр нэг өдөр нулимсыг нь арчсан бэлэвсэн эрийн эв хавгүй гар санаанд нь буув. Тэр биеэ ч барилгүй, юу өөрт нь шүглэснийг ч эргэцүүлэлгүй шууд хувцаслаад, харанхуй хонгилоор гүйжээ.

                -Би ч бэлэвсэн, та ч бэлэвсэн. Одоо та хайртай эхнэрийнхээ оронд намайг аваач. Би ч, түүний сүнс ч үүнийг гуйж байна гэж охин хэлж нүцгэллээ.

                Нүцгэлнэ гэдэг хүмүүсийн хоорондын харилцаанд юутай ариун нандин зүйл билээ! Нас тогтсон эрийн хүзүүгээр турьхан цагаан гар зуурч авахтай зэрэг аманд нь нойтон уруул хүрэв. Мөнөөх уруулаас хар зөнгөөрөө шимэх зуураа “Одоо болтол... юм үзээгүй...” гэсэн талийгаачийнхаа үгийг санажээ. Юу ч үзээгүй тэр зүгт бөхийгөөд гүнзгий амьсгаллаа. Тэр балчирхан цэвэр үнэрийг дотуураа дүүргэж аваад уртаар санаа алдав.

                Охин амьдралд дэндүү шунаж явсан ч юм уу, эсвэл нэгэн сэтгэгчийн бичсэнчлэн “эм хүний оршин байхуйн утга учир гүн рүү нь үрийн шингэн урсан ороход л сая тодордог” болоод ч тэр үү, анхны учралаар л амтанд нь бүрмөсөн автжээ. Хойшид нэг ч өдөр үүнгүйгээр байж чадахгүй мэт санагдсанд тэр эрэгчин амьтны түрэмгий хөдөлгөөн дор жаргалтайяа үнгүүлэх зуураа талийгаач нөхрөө туйлгүй ихээр шимшрэн өрөвдөв. Хэрэв тэд ингэдэг байсан бол, түүний үхэлд харамсахгүй байж болох сон.

                Энэ бяцхан эмэгтэй жинхэнэ эр хүнтэй нэгэн бие болтлоо уусан сүлэлдэж байгаад, өөрийнх нь дотор өрөөлийн зүрх цохилохыг чагнан уйллаа:

                -Ийм зүйл байдгийг тэр амссан ч болоосой!

 

                Гуравхан сарын нас үлдсэн хүмүүст эрээлэх юм байсангүй. Охин бэлэвсэн эрийн хөнжилд шурган, айсуй тэр нэгэн өдрийг хүлээв.

                Эрчүүл өдөр бүр өрх рүү явцгаах бөгөөд бэлэвсэн эрийг яагаад ч юм бэ, цөм хүндэтгэх болжээ. Бүр охины хадам эцэг ч түүн рүү талархах мэт инээмсэглэх аж.

 

                Суурингийнхан тун тарчиг амьдарч байсан юм. Ийм их цасны тухай эртний үлгэр домогт ч дурдагддаггүй болохоор, хэний ч зүүдэнд ороогүй энэ явдалд үнэмшиж чадахгүй суусаар орчлонгоос үүрд таслагджээ. Их цас арваад хоног орсны дараа зэргэлдээх, арай томхон суурин руу гурил будаа татахаар явсан гурван эр, хэдэн тэмээ буцаж ирсэнгүй. Хүмүүс болоод тэмээдийн хойноос цөм зул өргөжээ. Сарын өмнөөс суурингийнхан бүсээ чангалцгаасан ч, олигтой хэмнэлт гарсангүй. Ганц хүрэлцээтэй зүйл нь түлээ. Угаас бэлдсэн түлээ арвин байсны дээр буулгаж хураасан гэрүүдийн унь хана, амбаар пүнзний яс модоор айл бүр пийшингээ улайстал гал өрдөж, харин хүн бүр өлөн зэлмүүн явна.

                -Ахан дүүс ээ, бид ингээд үхлээ хүлээгээд суугаад байх гэж үү? Мужаан гуай хэдэн сайхан банз харуулдаад өргөхөн шиг цана хийгээд аль. Хоёр гурван чадалтай эрчүүлээ өрхөөр гаргаж явуулъя. Ядахнаа цасны зах харагдаж байна уу, үзэцгээе гэж хэн нэгнийг хэлэхэд, өөр нэгэн:

                -Үгүй, нээрэн. Бидэн шиг үхнэ гээд сэтгэл амар суудаг хүмүүс байхгүй шүү. Мөнгө төгрөг, хатуу эдлэлээ цуглуулаад хэдийгээ явуулъя. Нисдэг тэрэг ч авчиръя гэжээ.

                -Нисдэг тэрэг нь ч бас цасанд дарагдчихаа вий. Тэгээгүй бол өрхний аман дээр уясан тэр том эрээн даавуу онгоцноос харагдалгүй яадаг юм бэ? Өрхөөр гарч шагайхад шувуу ч нисч үзэгдэхгүй л юм байна.

                -Уг нь ч нэг том шувуу нисч үзэгдсэн шүү.

                -Сэг хайсан тас л биз...

                Гэвч эцсийн дүнд хүн бүхний түрийвч, айл бүхний нарийн нандинг тэмтрэн цуглуулж баадагнан бүслээд мөн л гурван эр өрхөөр гарчээ. Тэд мөн л буцаж ирээгүй. Араас нь өргөх сүү ч, зулын тос ч байсангүй. Тиймээс суурингийнхан сүүлчийн өдрөө хүртэл тэднийг хүлээсэн юм. Өөр ч яах билээ дээ.

 

                Сайхь гурав ердөө л сарын дараа буцаад сууринд ирж болох байлаа. Суурингийнхны хатуу итгэсэнчлэн, бүхий орчлон тэр чигээрээ цасанд дарагдчихаад байсангүй. Хэрэв зээ өрх малтаж дууссаныхаа маргааш л тэд Мужаан гуайгаар цана, чарга зэхүүлж аваад гадагш гарсан сан бол, долоо хоног зүтгээд л цасны захыг олж харах байжээ.

                Их цас сууринг ид дарж байх үед зэргэлдээ суурингаас холгүйхэн жинчид осгож үхснийг олцгоож л дээ. Тэмээнүүд нь харин осгосон эздээ нөмөрлөөд цасан дор тайвнаар хивж хэвтсэн гэдэг. Хүдэр чийрэг эрсийн эмгэнэлт төгсгөлийг үзсэн аврах баг суурин даяар л ийм хувь тавилан нүүрэлжээ хэмээн үзэж, бүтэн гурван сарынхаа эрлийг зогсоосон хэрэг. Эрэл зогссон яг тэр үед л суурингийнхан өрх малтаж дууссан байх нь.

                Чамгүй хэмжээний бэлэн мөнгө, дориухан их алт эрдэнэс баадагнаж бүсэлсэн гурван эр энэ бүхнийг олж мэдээд хоорондоо юу хэлэлцснийг хэн ч мэдэхгүй. Тэр гурвын нэг нь шударгуу зөв сэтгэлтэй, нөгөө нь түүний яг эсрэг шинжийн хүн байж. За, гурав дахь нь хаа сайгүй л тэнэж явдаг өчүүхэн амьтсын нэг. Сүүлчийн хоёр нь нийлээд нөгөөдхөө нухчихсан бололтой.

                Ингээд цасан доорхи суурингийнхны өвийг залгамжилсан адгийн хоёр амьтан хотод шингэсэн байна. Цас хайлсан хойно амь үрэгдэгсдийн цогцсыг увуу цувуу олж байгаа тухай зурагтаар мэдээлж байхад л нэг нь өөрт оногдсон бүхнийг үрж бараад хулгайч нарын бүлэгтэй нийлэхэд хүрчээ. Харин нөгөө нь баяртайгаар виски шимж суув.

                Хожим нь, шоронд орохдоо л нэг төрсөн гэртээ харьсан мэт сэтгэл тэнүүн унтдаг болчихсон хойноо мөнөөх бүтэлгүй эр нэгэн удаа өөрийгөө “хүний гуяны мах хүнд наалддаггүйн сонгодог жишээ” гэж нэрлээд, хоригдлуудын гар дамжсаар навсарч гүйцсэн сонин дээрх нэр нөлөө бүхий эрхмийн зургийг зааж:

                -Харин энэ бол хүний гуяны мах хүнд бас наалддагийн жишээ хэмээжээ.

                Мань хулгайчийн ярьснаар бол, нөлөө бүхий эрхэм уг нь өөр овог нэртэй аж. Үнэн худал нь мэдэгдэхгүй, энэ хачин хүйтэн түүх одоо ихэнхдээ зохиомол байдаг шоронгийн аман домгуудын нэг болжээ.

                -Би наранд гаруутаа түүн рүү утасдаад “Тээр жилийн их цаснаар” гэсэн дөрөвхөн үг хэлээд л насаараа идэх хоолтойгоо залгачихна гэж үе үехэн даналздаг мань эр залуугийнх шигээ дэггүйтэлгүй нам жим суусаар сүүлчийн ялаа эдэлж гүйцсэн юм. Түүнийг Шоронгийн солиорол гэж хочилдог байв. Шоронд хүмүүс энэ байтугай л хачин янзаар солиордог юм чинь.

                Суллагдахынхаа урьд үдэш Шоронгийн солиорол:

                -Өвгөн ах нь маргааш гараад ахиж наашаа зүглэхгүй ээ. Миний тарьсан буруу явдлууд надаас өөрөөс минь биш, цаснаас л болсон юм даа гэж харгалзагч залууд ярьж л дээ.

                Харгалзагчийг гайхахад,

                -Тийм ээ, тийм. Өвөл болохоор тэнгэрээс унадаг цагаан цагаан цас бий шүү дээ? Түүнээс чинь л болсон юм гэж хэлсэн гэдэг.

                Өглөө нь амьсгал хураасан байж. Хөөрхий, зүрхний шигдээсээр шоронгийнхоо солиорлоос үүрд суллагдах нь тэр.

                Энэ түүхийг би шоронгийнхноос биш, ээжийгээ эргэхээр сувиллын газар очих үедээ тэндхийн нэгэн өвчтнөөс сонссон юм. Гэнэтхэн юун ээж, юун сувиллын газар гараад ирэв гэж уншигч та хачирхаж байна уу? Туужийн төгсгөлд би ойлгогдохуйц хэмжээгээр биччих тул аяндаа тодорхой болох вий. Тиймээс цастай сууриндаа буцаж очъё.

 

                Иймэрхүү туужид өгүүлэгдэж болох аливаа бяцхан сууринд бүхий л ертөнцийн шинж төлөв тольдогддог жамтай. Суурин бүрт өөрийн гэсэн дуучин, бөх, баян, мөн галзуу солиотой хүн байдаг. Харин цасан доорхи сууринд аль нь ч байсангүй. Галзуу хүн ч, хөөцөлдөн гүйлдэх, уйлж орилолдох жаахан хүүхдүүд ч байсангүй. Магадгүй, тийм болоод л уг сууринд ийм хувь заяа нүүрэлсэн ч юм бил үү?

               

                Нэг л өдөр цас сууж, өрх нуржээ.

                Суурингийнхан Мужаан гуайнд цуглаж шинэлцгээв.

                Ядаж ганц ч хөөрөг үлдсэнгүй. Цөм мужаан өвгөнтэй очиж золгоод, авгайчуул ханцуйн дотроо аяархан уйлалдлаа.

                Мужаан гуай пүнзнийхээ амыг сөхөж,

                -За, би өвөлжин сууж ганцхан л завь хийлээ. Уг нь их том завь болохоор арваад хүн багтана л даа. Гэвч арван хүн маань гучин хүний дайны дулаан хувцас бэлдэж, дор хаяж арав хоногийн өл залгах хүнс базааж таарна. Тэгэхгүй бол, хэзээ энэ их цас зад ханзран урсана гэж хүлээх билээ. Завийг хонгилоос гаргаж өрхнөөс хол тавих хэрэгтэй. Тэнд хамгийн залуу хоёр гурван хүнээ суулгаж, дулаан дээлээр хуччихвал, амьд мэнд гарах ч юм бил үү. Их цас хайлахдаа ч хурдан гэж сонссон юм байна гэжээ.

                Мужаан гуай барагтай л бол үг дуугардаггүй хүн. Маш олон үг нэг дор хэлчихсэндээ амьсгаадах аж. Суурингийнхан түүнийг гойд хүндэлдэг тул, яавч хөмөрчихгүй л завь байж таарна гэдэгт хэн ч эргэлзсэнгүй. “За, хоёр хүн ч гэсэн амьд гарах нь” гэж зарим нь баярлаж, зарим нь:

                -Үгүй, Мужаан гуай та өөрөө хийсэн юм чинь, та завиндаа суувал шударга болно гэлцэв.

                -Үгүй дээ, надад ямар хойтон хүргэчих нас байгаа биш. Хүүхдүүд л суух ёстой гэж мужаан өвгөн илт эгдүүцлээ.

                Сууринд арван дөрвөн настай бяцхан бэлэвсэн эхнэрээс өөр хүүхэд байсангүй. Тиймээс цуглагсад цөм охин руу харахад, ичиж эвгүйрхсэндээ түүний ухаан балартан унажээ.

 

                -Өнөө шөнө чиний энэ сууринд байх сүүлчийн шөнө шүү дээ. Аав ээжтэйгээ цуг байсан чинь дээр дээ гэж бэлэвсэн эр өгүүлэв.

                -Би өөрийгөө тэр завин дээр ч гэсэн амьд үлдэнэ гэж бодохгүй байна. Энэ шөнийн тухайд та бид хоёулаа хожим харамсахгүй байг гэсэндээ би хүрээд ирлээ гэж охин хэллээ. Ийм үг хэлсэн нь түүнийг насанд хүрсэн бүсгүй шиг харагдуулжээ.

                -Хожим гэнэ ээ?

                Ай даа! Нүцгэлнэ гэдэг хүмүүсийн харилцаанд юутай дотно нандин зүйл билээ! Арьсанд чинь эсрэг хүйсийн хүний арьс хүрнэ гэдэг, болдог сон бол бие биенийхээ дотор орчихмоор тийм шуналтайгаар, байж ядан тэврэлдэнэ гэдэг...

 

                Энэ шөнийг л би “Цасны роман” гэж нэрлэсэн юм. Харин бичил туужийн маань нэр байж зохих эсэхийг мэдэхгүй. Ерөөс хаа нэгтээх ертөнц дээр ийм явдал болсныг зураглан бичиж сууна гэдэг эрүүл ухаантай хүний ажил мөн үү?...

 

                Охин өчүүхэн жижиг хөдөлгөөнийг ч үүрд мартахгүйгээр тогтоож авах гэж байдгаараа хичээж, бэлэвсэн эр харин энэ өглөгч турьхан биеийг харахгүй гэсэндээ нүдээ аниад, мөдхөн нөгөө ертөнцөд уулзах талийгаач эхнэрийнхээ нэрээр дуудаж байв.

 

            ТӨгсгӨл.

 

                Сууринд яг хичнээн хүн цасанд дарагдаж сураггүй болсныг хэн ч мэддэггүй. Албан ёсны бүртгэл гэж байхгүй. Оршин суугчдын тухай хамгийн үнэн мэдээлэл оршин суугчидтайгаа хамт, тодруулбал суурингийн захиргааны бичиг хэрэгтэй хамт үрэгджээ.

                Улсын төв архивт байгаа ямар ч огноогүй баримтанд жаран гурван хүний нэр бий. Гэвч энэ нь их цас унахаас лавтай долоо, магадгүй түүнээс ч олон жилийн өмнөх бүртгэл гэнэ. Энэ долоон жилийн хугацаанд Жалгын суурингийн хүн ам өссөн ч байж мэднэ. Хүүхдүүд жаахан торниутаа суурингаа үүрд орхин оддог байсан болохоор, бүр хэд дахин буурсан ч байж мэднэ.

                Уг нь би энэ түүхийг тэгтлээ сонирхоод байгаа юм биш. Би зохиолч ч, сэтгүүлч ч биш. Харамсалтай нь, энэ тухай би л бичихгүй бол, өөр хэн ч бичихгүй.

                Тэр жилийн их цаснаас гуравхан хүн амьд гарчээ. Нэг өвгөн, нэг жирэмсэн бүсгүй. Жирэмсэн бүсгүй гэдэг чинь хоёр хүн гэсэн үг. Ингээд л гурав болж байгаа юм.

                Өвгөн энэ түүхийг жаал хүүд ярьж өгчээ. Гэхдээ тэр өвгөн нь нөгөө өвгөн мөн үү, биш үү, тэр хүү нь нөгөө жирэмсэн эмэгтэйгээс төрсөн хүү мөн үү, биш үү гэдгийг би мэдэхгүй. Юутай ч намайг жаахан байхад өвөө надад цасан доорхи суурингийн тухай ярьж өгсөн юм. Өвөө нэг бол өөрөө тэр өвгөн байсан, эсвэл нөгөө жирэмсэн бүсгүй өвөөгийн ээж байсан юм шиг байгаа юм. Хэрэв өвөө өөрөө тэр өвгөн юм бол, цасны үерээс амьд гарсан жирэмсэн бүсгүй нь миний эх, түүнээс төрсөн хүү нь би болж таарна аа даа? Өвөө даанч өндөр настай, чих нь дүлий, үг нь сайн ойлгогддоггүй байсан юм. Би ч бас арай л жаахан байж ээ дээ. Хэрэв нөгөө эхийнхээ хэвлийд байсан жаал яв явсаар миний өвөө болсон бол, их цасны түүх биднээс улам л холдох вий. Ямар боловч, өвөө амьд үлдсэн гурвын нэг гэдэг нь гарцаагүй. Тэгэхээр аль нь ч байлаа гэсэн, их цасны түүх надад хамаатай байгаа биз дээ?

                Өвөө нас бараад удаж байна аа. Би яаж нас барсныг нь ч санадаггүй. Уг нь санах гээд хүчилбэл болмоор юм шиг хэрнээ л, сайн бууж өгдөггүй юм.

                Ээж үү? Түүнээс асуух боломж надад даанч байсангүй. Ухаан ороход л намайг ээжтэй уулзуулахаар, хашаан дотроо өндөр өндөр мододтой сувиллын газар руу аваачдаг байсан. Багаасаа л сувиллын газар гээд яриад сурчихснаас биш, үнэндээ сэтгэц-мэдрэлийн эмнэлэг л дээ.

                Би түүнийг “ээж” ч гэж дуудаж чаддаггүй. Тэр хааяа нэг салангид үг хэлдэг ч, тэдгээрийнх нь дотор “цас” гэсэн үг ер сонсогддоггүй болохоор би өөрийгөө чухам хэн болохыг сайн мэддэггүй л юм даа.

 

2001.10-р сар. Улаанбаатар.